- Jak uchwalić park kulturowy?
Park kulturowy, zgodnie z art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2014 poz. 1446), jest jedną z prawnych form ochrony zabytków, obok wpisu do rejestru zabytków, uznania za pomnik historii i ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
Park kulturowy może zostać utworzony na podstawie uchwały rady gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 16 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
Przed podjęciem uchwały rada gminy ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego. Określa formę, miejsce i termin składania wniosków dotyczących projektu uchwały o utworzeniu parku kulturowego, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia.
W procedurze uchwalania parku kulturowego, poprzez składanie wniosków, może brać udział szeroka publiczność. W przeciwieństwie jednak do procedury planistycznej (związanej z uchwalaniem studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy bądź miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) na gminy nie został nałożony obowiązek formalnego rozpatrzenia złożonych wniosków.
Uchwała o utworzeniu parku kulturowego powinna precyzyjnie określać jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia obowiązujące na jego obszarze (art. 17 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Kluczowe jest zachowanie wszystkich niezbędnych elementów procedury związanej z podejmowaniem uchwały o ustanowieniu parku kulturowego. Wszelkie braki proceduralne mogą skutkować stwierdzeniem nieważności uchwały.
Utworzenie parku kulturowego musi być należycie uzasadnione. Konieczna jest najpierw identyfikacja reprezentatywnych i charakterystycznych cech krajobrazu kulturowego – integralnej przestrzeni, na którą składają się: płaszczyzny (pola, lasy, zbiorniki wodne, łąki) oraz punkty (obiekty kulturowe, np. zabudowania, i obiekty przyrodnicze). Dopiero po przeanalizowaniu, czy istnieją te charakterystyczne cechy krajobrazu kulturowego, możliwe jest wskazanie przesłanek do podjęcia uchwały o utworzeniu parku kulturowego. W przeciwnym razie uchwała taka może zostać skutecznie zaskarżona do sądu administracyjnego.
Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, obowiązkowo należy sporządzić miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.
Wymagania procedury uchwałodawczej
– zasięgnięcie przez radę gminy opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków,
– ogłoszenie w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego,
– określenie formy, miejsca i terminu składania wniosków dotyczących projektu uchwały o utworzeniu parku kulturowego, nie krótszego jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia,
– składanie wniosków dotyczących projektu uchwały,
– uchwała musi określać nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia obowiązujące na jego obszarze.
- Po co uchwalać park kulturowy?
Park kulturowy może być utworzony w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.
Definicja krajobrazu kulturowego została poszerzona w tzw. ustawie krajobrazowej o element ludzkiej percepcji A zatem jest to przestrzeń, która:
– jest widoczna dla człowieka,
– otacza go,
– zawiera elementy przyrodnicze oraz wytwory cywilizacji,
– jest historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka.
Krajobraz kulturowy jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania elementów kulturowych różnego wieku (np. zabytkowej zabudowy pochodzącej z różnych epok architektonicznych). To przestrzeń przyrodnicza, która znajduje się w sferze oddziaływania człowieka, w wyniku którego przyjmuje formę kulturową. Powstaje w wyniku zespolenia oddziaływań naturalnych i kulturowych, tworzących specyficzną, regionalnie odrębną strukturę.
- Gdzie może powstać park kulturowy?
Ustawowa definicja parku kulturowego nie podaje, na jakich terenach mają one powstawać. Mogą być tworzone na obszarach wielkomiejskich w celu ochrony zabytkowych fragmentów miast czy otoczenia obiektów zabytkowych. Zgodnie z takim zamysłem powstały na przykład parki kulturowe w Krakowie i Wrocławiu. Takie parki mogą być tworzone także na terenach pozamiejskich, pod warunkiem, że będą obejmować tereny wyróżniające się pod względem krajobrazowym, a zatem cenne przyrodniczo, a jednocześnie będą zawierać elementy ukształtowane przez człowieka – wytwory cywilizacji, takie jak zabytki nieruchome.
Obecnie jest w Polsce około 30 parków kulturowych. Znakomita większość z nich istnieje poza terenami dużych miast.
- Czy można uchwalić park kulturowy na terenie kilku gmin?
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami daje możliwość tworzenia parków kulturowych przekraczających granice gminy (art. 16 ust. 5 tejże ustawy). W takiej sytuacji wymagane są zgodne uchwały rad gmin (albo związku gmin), na terenie których ten park ma być utworzony. Spełnione muszą być wszystkie opisane wcześniej warunki powstania parku kulturowego. Przykładem takiego parku może być Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej utworzony przez zgromadzenie Związku Gmin Karkonoskich w 2008 roku.
- Jakie kroki należy podjąć po uchwaleniu parku kulturowego?
Po podjęciu uchwały o utworzeniu parku kulturowego kolejnym ważnym etapem jest sporządzenie planu ochrony parku kulturowego przez organ wykonawczy gminy. Plan ten wymaga zatwierdzenia w drodze uchwały przez radę gminy.
Rada gminy może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem w celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego. Może to być wyznaczona jednostka w strukturze urzędu gminy, jak również powołana w tym celu spółka.
- Co może być przedmiotem zakazów i nakazów w parku kulturowym?
Ustawodawca wyraźnie wskazał, jakie ograniczenia mogą być wprowadzane; nie podlegają one wykładni rozszerzającej (art. 17 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). To znaczy, że na terenie parku obowiązywać mogą tylko takie ograniczenia, które wymienione są w ustawie. Przy wprowadzaniu zakazów i ograniczeń musi być zachowana zasada ich proporcjonalności do celu, jaki ma być osiągnięty, to jest do ochrony konkretnego krajobrazu kulturowego przy uwzględnieniu jego specyfiki. Postanowienia nakładające zakazy lub nakazy w sposób nadmierny lub bezzasadny, naruszające prawo własności właścicieli terenów objętych parkiem kulturowym, mogą zostać skutecznie zaskarżone do sądu administracyjnego.
- Jakie są skutki wprowadzenia nakazów i zakazów w parku kulturowym?
W przypadku ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości na skutek ustanowienia zakazów/nakazów w parku kulturowym, w którego granicach się ona mieści, na żądanie poszkodowanego starosta ustala w drodze decyzji administracyjnej odszkodowanie (art. 17 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Decyzja taka jest niezaskarżalna, lecz osoba niezadowolona z wysokości odszkodowania może w ciągu 30 dni od doręczenia decyzji, lub 3 miesięcy, w przypadku bezczynności starosty w wydaniu decyzji, wnieść powództwo do sądu powszechnego.
Odszkodowania wypłaca gmina, a ich wysokość ustalana jest na podstawie opinii rzeczoznawcy majątkowego. Poszkodowany ma prawo żądać wykupu przez gminę nieruchomości, której dotyczą ograniczenia i zakazy. Wykup odbywa się na zasadach określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami.
- Czy uchwała o ustanowieniu parku kulturowego jest zaskarżalna?
Uchwała o ustanowieniu parku kulturowego podlega zaskarżeniu na podstawie art. 101 ustawy o samorządzie gminnym. Zgodnie z tym przepisem każdy, kogo interes prawny został naruszony, może po uprzednim wezwaniu gminy do usunięcia naruszenia prawa złożyć skargę na uchwałę do sądu administracyjnego.
Właściciel lub użytkownik wieczysty działki ma legitymację skargową do zaskarżenia do sądu administracyjnego uchwały rady gminy, która ogranicza jego konstytucyjną i ustawową swobodę korzystania i dysponowania własną nieruchomością. Uchwała rady gminy, będąca aktem prawa miejscowego, wprowadza do porządku prawnego nowe reguły odpowiedniego postępowania).
Najemca lub dzierżawca nie ma interesu prawnego w zaskarżaniu uchwał rady gminy dotyczących parku kulturowego. Najemca lub dzierżawca może mieć interes w kwestionowaniu ustaleń planu przed sądem administracyjnym, ale nie będzie to interes chroniony prawem, lecz interes faktyczny. Warto zauważyć, że niejednokrotnie interes podmiotu, któremu przysługuje prawo obligacyjne do nieruchomości (czyli właśnie najemcy lub dzierżawcy), jest sprzeczny z interesem jej właściciela (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego sygn. akt II OSK 2369/12).
